با قطع نظر از سند این روایات، تعداد زیادی از آن ها از جهت محتوایی نیز قابل نقد و بررسی می باشند، مثلاً حدیثی که می گوید:
کلام خدا اگر مافوق عرش و با لحن نرم و رفق باشد، به زبان فارسی است و اگر مادون عرش و با شدت و غلظت باشد، عربی خواهد بود. (51)
نیازی به نقد ندارد، زیرا مضمون آن شاهد بر نادرستی آن است.
ابن جوزی می گوید:
عبارت های احادیث خواص آیات و سور و فضائل آن ها، معمولاً دارای چنان الفاظ رکیک و مستهجنی است که معلوم است هرگز از رسول خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) صادر نمی شود. (52)
شبیه این کلام از مرزوقی نیز نقل شده است. (53) در پاورقی کشاف آمده است: تنها برخی از احادیث فضائل سوره های فاتحه، سبع طوال، کهف، یس، دخان، ملک، زلزله، نصر، کافرون، اخلاص و معوذتین صحیح است و درباره سایر سوره ها، فضیلت یا خاصیتی در روایت صحیحی نیامده است. (54).... علاوه بر این، برخی از این روایات معارض دارند و لذا قابل پذیرفتن نمی باشد. مثلاً در فضائل سوره انعام نقل شده است: این سوره یک باره بر پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) در مکه نازل شد؛ (55) در حالی که می دانیم برخی از آیات این سوره مدنی می باشند.
شاهدی دیگر بر نادرستی مضمون و محتوای بعضی از این روایات، آن است که اگر این روایت ها صحیح باشند، مجوز صدور گناه برای برخی افراد می شوند و چه بسا افرادی از این روایات چنین برداشت کنند که هر گناهی را می توان انجام داد و سپس با قرائت یک سوره قرآن، تمام آن گناهان بخشیده و بلکه به حسنه تبدیل خواهد شد.
در برخورد با این روایات، باید احتیاط کرد؛ نه فوراً آن ها را دور ریخت و به وضع و جعل متهم کرد و نه بدون قید و شرط پذیرفت. بعضی از این روایات، مصداق کذب بر پیامبر و تعدادی مصداق توقف و ارجاع علم آن ها به ائمه (علیهم السلام) است. در برابر برخی دیگر نیز باید تسلیم بود، زیرا می دانیم خود قرآن خواص متعددی را برای بعضی از سور بیان کرده است، مثلاً:
1. سوره فاتحه را عدل قرآن قرار داده است:
وَلَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ. (56)
2. ثواب عمل در یک شب قدر را افضل از هزار ماه می داند. (57)
3. ثواب یک انفاق را بیش از هزار و چهارصد برابر معرفی می کند. (58)
4. در روایتی یک ضربت حضرت علی (علیه السلام) را افضل از عبادت ثقلین می داند. (59)
5. ثواب هر حسنه را ده برابر می کند. (60)
احادیث من بلغ (61) - به نظر برخی فقها بر تسامح در ادله سنن دلالت دارد و به نظر عده ای دیگر صرف محبوبیت اعمالی که مدلول روایات ضعیف السند هستند را می فهماند - دلالت دارند که قرائت سوره ها و آیات شریفه، ثواب های نقل شده بر آن ها را خواهند داشت، هر چند این روایات فضائل مورد خدشه باشند. یعنی اصل قرائت آیات و سوره ها ارزش دارد و ثواب بر آن ها مترتب است، هر چند این روایات از معصوم (سلام الله علیه) صادر نشده باشند.
اصل جواز عمل به حدیث ضعیف السند مورد اتفاق علما است. (62) آنچه مورد نهی شرعی قرار گرفته، نسبت دادن عمل به شارع مقدس است. آری! اگر بر مجعول بودن یک حدیث دلیل داشته باشیم، عمل به آن جایز نیست، اما عمل کردن به روایتی که نمی دانیم مجعول است یا خیر؟ و تنها به خاطر نداشتن دلیل بر صحت آن، آن را ضعیف معرفی می کنیم، جایز است؛ به شرط آنکه با سایر ادله و احکام تعارضی نداشته باشد.
تعداد این روایات به قدری زیاد است که ادعای علم اجمالی به صدور برخی از آن ها بعید نیست.
می دانیم که اصل مسأله ثواب از باب تفضل است؛ نه استحقاق. علامه مجلسی فرموده است:
جایز است خداوند با یک تسبیح گفتن صواب صدقه دادن صد شتر را بدهد و با صدقه دادن صد شتر ثواب هزاران برابر آن را بدهد. یا آنکه با یک تسبیح این امت ثوابی را بدهد که در برابر صدقه صد شتر در امت های سابق می داده است و یا آنکه گفته شود هر کدام از این اعمال از جهتی تأثیر دارد که دیگری ندارد.
مثلاً گاهی گفته می شود یک لقمه نان بهتر از صد لیوان آب است و گاهی یک لیوان آب بهتر از صد لقمه نان است و گاهی قرائت یک سوره قرآن بهتر از صد حج و عمره است و گاهی یک حج بهتر از صد ختم قرآن است. پس این اعمال به منزله غذای روح انسان هستند که هر کدام در جای خود لازم هستند و هیچ کدام جایگزین دیگری نمی شود. (63)
مرحوم قاضی سعید قمی در روایتی که می گوید:
ثواب یک لا اله الا الله آن است که چهل و پنج میلیون سیئه بخشیده و چهل و پنج میلیون حسنه نوشته و چهل و پنج میلیون درجه ترفیع پیدا کند.
را از باب علم حروف و با ابجد به دست آورده است. (64)
بنابراین تفضل در این ثواب ها را باید ملاحظه کرد.
با توجه به آنچه بیان شد باید ادعا کرد که برخی از این روایات به صورت قطع مجعول است، مانند روایات ابوعصمة مروزی و برخی احتمالاً مجعول هستند، مانند حدیث مفصل نقل شده از اُبی بن کعب. سایر روایات در باب خواص آیات و سور از باب اقتضا است؛ نه علیت. یعنی قرائت آن سوره در صورتی که سایر شرایط موجود و موانع مفقود باشد، می تواند باعث آن ثواب شود و چه بسا انجام بسیاری از اعمال نیک از شرایط آن و ترک همه گناهان از باب عدم المانع آن باشند.
همچنان که احتمال دارد ادعا شود علل شرعی معرف و کاشف هستند؛ نه علت واقعی. (65) بنابراین معلوم نیست قرائت این سوره ها یا آیات، علت تخلّف ناپذیر از برای ترتب این ثواب ها باشد، همچنان که احتمال انشاء بودن این روایات نیز وجود دارد که خبر از ترتب این خواص و آثار نمی باشد، بلکه در مقام انشاء هستند.
ضمناً روشن است که در مقام مقایسه بین دو عمل، باید مشابهت و سنخیت بین آن ها برقرار باشد و لذا اگر در روایتی ثواب قرائت قرآن با حج و عمره مقایسه شد، باید مراد حج و عمره استحبابی باشد و لذا هرگز معنای این روایات آن نیست که قرائت یک سوره بر ثواب یکحج واجب ترجیح دارد. و وقتی که مقصود حج وعمره استحبابی باشد، جایز است که ثواب یک عمل مستحب از یک جهت بیش از عمل مستحب دیگر باشد و آن عمل مستحب از جهات دیگر بر این عمل استحبابی ترجیح داشته باشد.
به کوشش: دکتر علی نصیری
منبع مقاله :
نصیری، علی؛ (1387)، معرفت قرآنی جلد دوم، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول
منبع:راسخون
گردآوری:گروه قرآن سایت تبیان زنجان
http://tebyan-zn.ir/quran.html
پی نوشت ها:
51. همان، ص 314.
52. الموضوعات، ج 1، ص 240.
53. عبدالحلیم حلی، الرسول المصطفی و فضائل القرآن، ج 1، ص 376.
54. محمود بن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 1، ص 18.
55. ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 71.
56. حجر، آیه 87.
57. قدر، آیه 2.
58. بقره، آیه 261.
59. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 39، ص 2.
60. انعام، آیه 160.
61. وسائل الشیعة، ج 1، ص 60.
62. القواعد فی علوم الحدیث، ص 93؛ منهج النقد فی علوم الحدیث، ص 293.
63. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 87، ص 9.
64. صدوق، شرح توحید، ج 1، ص 65.
65. آیت الله ابوالقاسم خوئی، المحاضرات فی اصول الفقه، ج 5، ص 113.